Paul Preston*
Είναι πολύ εύκολο να απεικονίσει κανείς τον Ισπανικό Εμφύλιο ως τον κομμουνισμό ενάντια στον φασισμό ή τον Χριστιανικό Πολιτισμό ενάντια στις βαρβαρικές ορδές της Μόσχας. Στην πραγματικότητα, ήταν πολλοί πόλεμοι. Ηταν ένας πόλεμος άκληρων χωρικών εναντίον πλούσιων γαιοκτημόνων, αντι-κληρικών εναντίον Καθολικών, τοπικών εθνικιστών εναντίον συγκεντρωτιστών στρατιωτικών, εργατών στη βιομηχανία εναντίον ιδιοκτητών εργοστασίων. Οταν ανεμείχθησαν ο Χίτλερ, ο Μουσολίνι και ο Στάλιν, έγινε η πρώτη μάχη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Ετσι, στην προέλευσή του ο Ισπανικός Εμφύλιος ήταν ένας κοινωνικός πόλεμος, και στην πορεία και έκβασή του ήταν ένα επεισόδιο σε έναν ευρύτερο Ευρωπαϊκό Εμφύλιο Πόλεμο που έληξε το 1945. Εθελοντές ήρθαν στην Ισπανία με μια ενστικτώδη κατανόηση και των δύο αυτών στοιχείων.
Ο Ισπανικός Εμφύλιος ενέπνευσε τους μεγαλύτερους συγγραφείς και καλλιτέχνες των ημερών του με τρόπο ανεπανάληπτο. Επιπλέον, είναι αδύνατον να υπερβάλει κανείς όσον αφορά την καθαρή ιστορική σημασία του Ισπανικού Πολέμου. Πέραν του αντίκτυπου που είχε στην ίδια την Ισπανία, ο πόλεμος ήταν το κομβικό σημείο της δεκαετίας του ’30. Ο Μπάλντουιν και ο Μπλουμ, ο Χίτλερ και ο Μουσολίνι, ο Στάλιν και ο Τρότσκι, όλοι έπαιξαν σημαντικό ρόλο στο ισπανικό δράμα. Ο άξων Ρώμης-Βερολίνου σφυρηλατήθηκε στην Ισπανία τον ίδιο καιρό που εξετίθετο η ανεπάρκεια του κατευνασμού. Ο Φράνκο πίστευε ορθά ότι είχε κάνει τεράστια εξυπηρέτηση στον Χίτλερ με το να νικήσει τη Δημοκρατία, εξαιτίας του τρόπου με τον οποίον είχε εκθέσει την αδυναμία του κατευνασμού και είχε μεταβάλει την ισορροπία ισχύος εις βάρος των Δυτικών και σε διεθνές επίπεδο αλλά και στην εσωτερική πολιτική της Γαλλίας. Μια νίκη των Δημοκρατικών μπορεί να ενίσχυε την αντίσταση των Γάλλων, μπορεί να είχε προλάβει το σύμφωνο μεταξύ Χίτλερ και Στάλιν, να είχε στραπατσάρει σοβαρά την αυτοπεποίθηση του Μουσολίνι, ακόμη και να είχε αποτρέψει εντελώς τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Εν τούτοις, αυτή είναι απλή εικασία. Το βέβαιο είναι ότι η ισπανική Δημοκρατία εξασθένισε σημαντικά την πολεμική ικανότητα της φασιστικής Ιταλίας. Επιπλέον, όσο η Δημοκρατία συνέχιζε να μάχεται, ο Χίτλερ δίσταζε να εξαπολύσει γενικευμένο πόλεμο και ως εκ τούτου οι Βρετανοί είχαν περισσότερο χρόνο να επανεξοπλιστούν.
Η δικτατορία του Φράνκο ήταν η θεσμοποίηση της νίκης του. Σκόπιμα είχε επιδοθεί σε αργό πόλεμο φθοράς, με φρικιαστικές εκκαθαρίσεις σε όλα τα κατεκτημένα εδάφη, επενδύοντας έτσι στον τρόμο που θα στήριζε το μελλοντικό καθεστώς του. Πάνω από 150.000 άνθρωποι εκτελέστηκαν από τους φρανκικούς μεταξύ 1936 και 1943. Οι αιχμάλωτοι πολέμου αριθμούσαν πάνω από 500.000 και πολλοί υποχρεώθηκαν διά της βίας να συμμετέχουν σε «τάγματα εργασίας» ως σκλάβοι στην κατασκευή φραγμάτων, γεφυρών και αρδευτικών καναλιών. Περίπου 400.000 εξορίστηκαν, εκ των οποίων πολλοί δεν γύρισαν ποτέ. Μόνο μια μικρή μειονότητα που είχε κονδύλια ή κάποια κατάρτιση εξασφάλισε αξιοπρεπή διαβίωση, ως επί το πλείστον στη Λατινική Αμερική. Αλλοι, πιο κοντά στην Ισπανία, συνήθως εξαναγκάζονταν να μπουν στη Γαλλική Λεγεώνα των Ξένων, σε γερμανικά σώματα εργασίας ή σε στρατόπεδα συγκέντρωσης. Γι’ αυτούς που έμειναν πίσω, ο φόβος ήταν τρόπος ζωής. Πολλοί που απελευθερώθηκαν από τις φυλακές ήταν σοβαρά άρρωστοι ή είχαν σπασμένο ηθικό από τον φόβο μήπως συλληφθούν ξανά. Η πείνα και η αδυναμία εύρεσης εργασίας υποχρέωσε τους Δημοκρατικούς σε μια εσωτερική εξορία. Η περιύμνητη ειρήνη του Φράνκο σήμαινε τη σιωπή του νεκροταφείου.