Οι πληγές που άνοιξε το δικτατορικό καθεστώς παραμένουν ανοιχτές
Ο Αλμπέρ Καμύ εξήγησε την παγκόσμια γοητεία που άσκησε ο Ισπανικός Εμφύλιος Πόλεμος όταν έγραψε: «Ηταν στην Ισπανία που οι άνθρωποι έμαθαν ότι κάποιος μπορεί να έχει δίκιο και παρ’ όλ’ αυτά να ηττηθεί, ότι η βία μπορεί να νικήσει το πνεύμα, ότι υπάρχουν φορές που το θάρρος δεν αρκεί. Χωρίς αμφιβολία αυτός είναι ο λόγος που εξηγεί γιατί τόσοι άνθρωποι σε όλον τον κόσμο αντιμετωπίζουν το ισπανικό δράμα ως προσωπική τραγωδία». Εβδομήντα τέσσερα χρόνια μετά το ξέσπασμά του εξακολουθεί να προκαλεί παθιασμένη και συχνά οξεία αντιπαράθεση. Από πάσης πλευράς –γεωγραφικής κλίμακας, αριθμού θυμάτων, δημογραφικών συνεπειών και τεχνολογικής φρίκης– έχει επισκιαστεί από μεταγενέστερες συγκρούσεις. Υπό το φως του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, της Κορέας και του Βιετνάμ, και των πολέμων της Μέσης Ανατολής και του Κόλπου, ο Ισπανικός Εμφύλιος μοιάζει με μικρό καυγαδάκι, άξιο λησμονιάς. Μετά τη Χιροσίμα και τη Δρέσδη, η πολεμική που προκλήθηκε από τον βομβαρδισμό της Γκερνίκα μπορεί να κρατιέται ζωντανή από τη δύναμη του διάσημου πίνακα του Πικάσο, αλλά πάνω απ’ όλα παραμένει στη μνήμη μας επειδή ήταν η πρώτη ολοκληρωτική καταστροφή ενός ανυπεράσπιστου άμαχου στόχου από αεροπορικό βομβαρδισμό. Είναι μια υπενθύμιση ότι ο Ισπανικός Εμφύλιος Πόλεμος ήταν μία πρόβα για τον μεγαλύτερο παγκόσμιο πόλεμο που επρόκειτο να έρθει, ανοίγοντας την κερκόπορτα σε έναν νέο και φρικιαστικό τύπο σύγχρονου πολέμου, τον οποίο όλοι φοβούνταν.
Δεν προκαλεί κατάπληξη το ότι ο Ισπανικός Εμφύλιος εξακολουθεί να κεντρίζει το ενδιαφέρον και να «ανάβει» τη συζήτηση και στη φιλολογία αλλά και στην πολεμική. Αυτό είναι φανερό από τα 25.000 και πλέον βιβλία που έχουν εκδοθεί για τη σύρραξη. Αυτό ήταν εν μέρει η συνέπεια του ότι, για σχεδόν σαράντα χρόνια, αστυνομικοί, ιερωμένοι, στρατιώτες και προπαγανδιστές του νικηφόρου στρατηγού Φράνκο μαγείρευαν μια ερμηνεία του πολέμου που σκοπό είχε να δικαιολογήσει τη στρατιωτική εξέγερση, τον πόλεμο και τη δικτατορία. Μνήμες του πολέμου και της επακόλουθης αιματηρής καταστολής καλλιεργήθηκαν προσεκτικά στην Ισπανία και για να ταπεινώσουν τους ηττημένους και για να υπενθυμίζουν σε όσους είχαν εμπλακεί στα καθεστωτικά δίκτυα διαφθοράς και καταστολής ότι μόνον ο Καουντίγιο στεκόταν ανάμεσα σε αυτούς και στην εκδίκηση των θυμάτων τους. Εν τούτοις, ο Φράνκο είναι νεκρός εδώ και σχεδόν τριάντα πέντε χρόνια και ο κατακλυσμός από πολεμικές για τη νομιμότητα της εκσκαφής μαζικών τάφων, οι οποίες φτάνουν σε πρωτοφανή επίπεδα πικρίας, δεν λέει να κοπάσει.
Το «σύμφωνο λησμονιάς»
Μέσα στην Ισπανία και πέρα από αυτήν, η τελική πτώση των ταμπού του επονομαζόμενου «συμφώνου λησμονιάς» είχε δραματικό αντίκτυπο. Τα θύματα της δημοκρατικής βίας θρηνήθηκαν και η μνήμη τους τιμήθηκε στα χρόνια αμέσως μετά τον πόλεμο. Αυτό δεν συνέβη και με τους νεκρούς των Δημοκρατικών. Ακόμα και μετά τον θάνατο του δικτάτορα, η ανάγκη να καλλιεργηθεί το εύθραυστο λουλούδι της Δημοκρατίας συνεπαγόταν ένα επίσημο παραπέτασμα σιωπής. Παρ’ όλα αυτά, ντόπιοι ιστορικοί συνέχισαν να εργάζονται πάνω στην καταστολή, και τα βιβλία τους συχνά ήταν η μόνη ταφόπλακα που σηματοδοτούσε τη μοίρα των θυμάτων. Πρόσφατα, η επίγνωση ότι η δημοκρατία είναι πλέον επαρκώς εδραιωμένη για να αντέξει σοβαρή συζήτηση για τον πόλεμο και τις συνέπειές του, έχει πάρει τη χροιά του κατεπείγοντος από μια αίσθηση του βιολογικά μοιραίου της εξαφάνισης των μαρτύρων. Η επακόλουθη εμφάνιση συλλόγων αφιερωμένων στην ανάκτηση της ιστορικής μνήμης και οι πρώτες προσπάθειες για να βρεθούν τα σώματα των εξαφανισθέντων έχει κατά κάποιον τρόπο σταματήσει τις συναισθηματικές πληγές των οικογενειών των θυμάτων. Ωστόσο, έχει επίσης προκαλέσει την αναζωπύρωση της πολεμικής από συγγραφείς που θέλουν να ισχυρίζονται ότι, κατά κάποιον τρόπο, τα βάσανα των Δημοκρατικών θυμάτων ήταν δικαιολογημένα.
Ενα μέρος της φιλολογίας για τον Ισπανικό Εμφύλιο Πόλεμο, το οποίο αντέχει στον χρόνο, ήρθε τη δεκαετία του ’40 από τους ηττημένους Δημοκρατικούς και τους ξένους συμπαθούντες τους, οι οποίοι παρουσίαζαν τον Εμφύλιο Πόλεμο ως τον αγώνα ενός καταπιεσμένου λαού για έναν αξιοπρεπή τρόπο ζωής ενάντια στις οπισθοδρομικές ολιγαρχίες των γαιοκτημόνων και βιομηχάνων της Ισπανίας καθώς και των ναζί και φασιστών συμμάχων τους. Κατόπιν, κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, προέκυψε μία περιπλοκή καθώς οι αντι-φρανκικές ερμηνείες του Ισπανικού Εμφυλίου Πολέμου ήταν χωρισμένες δριμύτατα μεταξύ εκείνων που απέδιδαν τη νίκη του Φράνκο στην απλόχερη υποστήριξη του Χίτλερ και του Μουσολίνι και στη συγκεκαλυμμένη συμπάθεια των δυτικών Δημοκρατιών και εκείνων που ερμηνεύουν τα πάντα με όρους σταλινικής ασφυξίας της αριστερής επανάστασης στην Ισπανία.
Οι νέοι ερευνητές
Εν τούτοις, στις δεκαετίες του ’60, του ’70 και του ’80, διαδοχικές νέες γενιές, διακρίνοντας ομοιότητες με τους εθνικοαπελευθερωτικούς αγώνες του Βιετνάμ, της Κούβας, της Χιλής και της Νικαράγουας, εμπνεύσθηκαν από τον ιδεαλισμό και τις θυσίες που συσχετίζονταν με την ισπανική εμπειρία. Ωστόσο, στη δεκαετία του ’90, το άνοιγμα των σοβιετικών αρχείων έδωσε ανανεωμένη ώθηση σε εκείνους που θα χρησιμοποιούσαν τα εγκλήματα του σταλινισμού για να κηλιδώσουν τις προοδευτικές μεταρρυθμίσεις και τον αντιφασιστικό αγώνα της Ισπανικής Δημοκρατίας. Είναι πλέον πέραν των δυνατοτήτων του μέσου αναγνώστη να μένει ενήμερος για την τεράστια παραγωγή ιστορικής δουλειάς και των συζητήσεων που αυτή προκαλεί.
Στη δεκαετία του ’40, οι προπαγανδιστές του Φράνκο παρουσίαζαν τον πόλεμο σαν μια ηρωική θρησκευτική σταυροφορία εναντίον μιας βαρβαρικής Εβραιο - Μπολσεβο - Μασονικής συνωμοσίας, απεικονίζοντας τους ηττημένους ως κορόιδα της Μόσχας και αιμοδιψείς δράστες σαδιστικών ωμοτήτων. Τώρα, τέτοιες ιδέες έχουν επανέλθει στη ζωή από πολέμιους που αισθάνονται την ανάγκη να αντικρούσουν τη λαϊκή ώθηση για ανάκληση της ιστορικής μνήμης. Νιώθοντας νοσταλγία για τη δικτατορία, αυτοί οι συγγραφείς απορρίπτουν τα ατράνταχτα ακαδημαϊκά επιτεύγματα δύο γενεών Ισπανών ιστορικών ως αριστερή μυθοπλασία και προπαγάνδα. Με αυτόν τον τρόπο έχουν ανεβάσει την απτή ένταση που έχει εισβάλει στον καθημερινό πολιτικό διάλογο στην Ισπανία.