Μεγάλα τραγούδια του cante jondo[1]; Από τα χρόνια της Δεύτερης Ισπανικής Δημοκρατίας με την Niña de la Puebla μέχρι τον Marchena και τις colombianas[2] του ή την Paquera με το Maldigo tus ojos verdes, το είδος δεν σταμάτησε να κάνει επιτυχίες

Μόνο για τα αυτιά της. Τα χωριά τη λάτρευαν και την υποδεχόταν με μουσική μπάντα παραδοσιακών οργάνων που η νεαρή τυφλή τραγουδίστρια είχε φέρει στη μόδα. Είμαστε στις αρχές της δεκαετίας του ’30, όταν η Niña de la Puebla  κάνει εκείνη την copla[3] που της έγραψε ο πατέρας της –En los pueblos de mi Andalucía [Στα χωριά της Ανδαλουσίας μου]–  μια από τις πιο διάσημες παραστάσεις φλαμένκο όλων των εποχών.

Εκείνοι που πιστεύουν ότι το φλαμένκο είναι μια μουσική για εκλεκτούς, αγνοούν την ιστορία μας. Εκείνοι που νομίζουν ότι το κατάμεστο Palacio de los Deportes στην Μαδρίτη των Camarón και Tomatito μια φορά το χρόνο σηματοδοτεί ένα πριν και ένα μετά, αγνοούν ότι ο Pepe Marchena, τότε Niño de Marchena, συνέβαινε πολύ συχνά να βγάζει αφίσα ότι δεν υπήρχαν εισιτήρια σε οποιαδήποτε αρένα ταυρομαχιών της Ισπανίας. Εξέχων δημιουργός και απατεώνας βαπτιστής, επινόησε και έκανε πάταγο την εποχή της Δεύτερης Ισπανικής Δημοκρατίας με ένα είδος τραγουδιού το οποίο επέμενε να ονομάσει colombiana (Κολομβιανή). Οι ψευτοδιανοούμενοι του φλαμένκο επιμένουν: Κολομβιανές είναι οι γυναίκες από την Κολομβία. Ε, λοιπόν, όχι! Ο Marchena πήρε ένα μεξικάνικο κομμάτι και του έδωσε αέρα φλαμένκο: μια ranchera που αργότερα θα ακούγαμε στην αυθεντική της βερσιόν στην ταινία ¡Viva Zapata!, του Elia Kazan, η οποία και κατείχε μια ξεχωριστή θέση στο συναισθηματικό ρεπερτόριο της Frida Kahlo, που σκιαγραφείται σαν το Φτωχό ελαφάκι του τραγουδιού. Μόνο που το αρχικό κυριολεκτικό μοτίβο «Soy un pobre venadito / que habito en la serranía», [Είμαι ένα φτωχό ελαφάκι / που κατοικεί στην οροσειρά], ο Marchena το αλλάζει σε: «Soy un pobre  benedicto…» [Είμαι ένα κομμάτι μάλαμα...], και  διανθίζει το τελευταίο μέρος με μελωδίες του βασκικού zortziko[4]. Ζήτω η μείξη γιατί προσφέρει υγεία και ελευθερία! Γεννήθηκε τότε η απόκρυφη colombiana –«Quisiera cariño mío / que tú nunca me olvidaras…» [Θα ήθελα αγάπη μου / ποτέ να μη με ξεχνούσες…], που διατηρείται ζωντανή και πολύ ψηλά στις πωλήσεις. Ο Valderrama, άλλος τραγουδιστής του φλαμένκο που πέτυχε εξαιρετικά υψηλές πωλήσεις, θυμόταν στα απομνημονεύματά του: «Η παρουσίαση της colombiana στην Ισπανία υπήρξε μεγάλο γεγονός, έδιναν παραστάσεις στο θέατρο, όπου πήγαιναν οι αρχές για να προεδρεύσουν, ο Μarchena ήταν μια πρωταρχική φιγούρα, μια προσωπικότητα». Δεν ήθελες μια επιτυχία; Ε, τώρα λούσου την και τραγούδα. Ο Marchena ήταν αναγκασμένος να τραγουδάει τις colombianas σε κάθε μέρος και στιγμή…, εκτός από όταν δεν είχε διάθεση: «Αξιότιμο κοινό. Σας ζητώ χίλια συγγνώμη, διότι συνέβη κάτι που δεν ήταν στο πρόγραμμα: Ήθελα να σας αφιερώσω αυτή τη δημιουργία μου που έχει γίνει τόσο δημοφιλής, αλλά δεν έφεραν εγκαίρως στον κιθαρίστα μου την κιθάρα που χρειάζεται για να παίξει τις colombianas». Χειροκροτήματα και πάμε! Τόσο πολύ εδραιώθηκε η colombiana που έλαβε απάντηση από το Μπιλμπάο της δεκαετίας του ’50: «Bilbao, Bilbao, Bilbao, / ¡Ay, cómo has cambiao! / Las colombianas y el flamenco / te han equivocao» [Μπιλμπάο, Μπιλμπάο, Μπιλμπάο / Αχ, πόσο άλλαξες! / Οι colombianas και το φλαμένκο / σε χάλασαν], ηχογράφησαν οι Los Cinco Bilbaínos.

Tη δεκαετία του ’40 ο Manolo Caracol και η Lola Flores, αδάμαστα πνεύματα, θα γίνουν οι απόλυτοι πρωταγωνιστές με τις ξέφρενες zambras[5] και τον τσιγγάνικο τρόπο ζωής τους: La salvaora [Η σωτήρας], La niña de fuego [Το κορίτσι της φωτιάς]. Το φλογερό κορίτσι θα διατηρήσει το ταμπεραμέντο του μέχρι το τέλος, όταν ήταν γιαγιά της φωτιάς –είπε ο Calvo/Aguilera. Η Lola, από την άλλη πλευρά, εφηύρε τη ραπ σε μια μακρινή εποχή. Γιατί το RAP, που μεταφράζεται ως ρυθμός και ποίηση (από το Rhythm and Poetry), είναι αυτό που η Lola συνήθιζε να κάνει από την εποχή της συνεργασίας με τον Caracol. Στο Zambra 1948 παρουσίασε για πρώτη φορά το Mi abuelita tenía un pollito [Η γιαγιά μου είχε ένα κοτοπουλάκι], κάποια tanguillos[6] όπου οι στίχοι κατά το ήμισυ απαγγέλλονταν, τα οποία θα εξελιχθούν μέχρι να αγγίξουν την απόλυτη ραπ στο Mi abuelita [Η γιαγιούλα μου]. Αλλά ήδη το 1946 ηχογράφησε με εκπληκτικό απαγγελτικό ύφος σε ρυθμό bulería[7] το «¡Αy!, por mire usted, Bernabé… ». To 1958 έδωσε το τελειωτικό χτύπημα με το ''monólogo sobre ritmo de tanguillos'' (μονόλογος πάνω σε ρυθμό tanguillos), όπως όρισαν οι δημιουργοί του, León και Quiroga, την ιστορία της Catalina Fernández, La Lotera [Η λαχειοπώλισσα]: «Treinta mil setecientos cincuenta / lo han devuelto de Torrelodones...» [Τριάντα χιλιάδες εφτακόσια πενήντα / το επέστρεψαν από το Τορελοδόνες... ].

Μιλήσαμε για δύο κορίτσια-γυναίκες. Μας λείπει η κορυφαία. Η Josefina Carabias, σπουδαία δημοσιογράφος, μετέφερε το νέο από τη Μαδρίτη το καλοκαίρι του 1935: «Μέχρι την οδό Alcalá φτάνουν φήμες ότι στην πλατεία García Hernández (άλλοτε plaza del Rey), συνωστίζεται εξαιρετικά μεγάλος αριθμός ατόμων, που οι φύλακες μετά βίας καταφέρνουν να συγκρατήσουν. Η οδός del Barquillo είναι ένας ανθρώπινος ποταμός, και στην πλατεία, τα άλογα των φυλάκων ασφαλείας αναπηδούν στα πίσω πόδια με εντυπωσιακό τρόπο. Οι φύλακες, με τις καραμπίνες στο χέρι, μοιάζει να πρόκειται μας κάνουν σκόνη από την μία στιγμή στην άλλη.

-Μα, τι συμβαίνει; ρωτάω.

-Σχεδόν τίποτα… Η Niña… Λέγοντας niña είναι σαν να λέμε ολόκληρο το όνομα. Δε χρειάζεται κάτι παραπάνω για να καταλάβει ο οποιοσδήποτε για ποιαν πρόκειται..., η Niña de los Peines (το Κορίτσι με τα Χτένια), η Pastora (η Βοσκοπούλα), που θα βρίσκεται απόψε στο τσίρκο… Ή μήπως δεν είδατε τις αφίσες;…

Τώρα εξηγούνται όλα». (Crónica, 21 Ιουλίου 1935).

Η Niña de los Peines έκανε τη μεγαλύτερη πώληση σκληρών δίσκων, από σχιστόλιθο. Όταν οι δίσκοι μεγάλης διάρκειας ήταν πλέον πραγματικότητα, ένα ασύγκριτο δίδυμο σάρωνε εκεί όπου είχε εφευρεθεί το LP. Στη Νέα Υόρκη η Carmen Amaya και ο Sabicas, η ανεπανάληπτη χορεύτρια-τραγουδίστρια του φλαμένκο και ο τρομερός κιθαρίστας, κατακτούν τον χρυσό δίσκο. Στις Ηνωμένες Πολιτείες και το 1956 παρακαλώ!

Πώς μπήκε το φλαμένκο στις λίστες μας; Αυτό που περισσότερο μοιάζει με το φλαμένκο και συναντούμε στις πρώτες ισπανικές λίστες, μεταξύ του 1959 και του 1960, είναι η ποπ τραγουδίστρια Gelu με ένα γαλλικό τραγούδι σε ρυθμό bulería με τίτλο Los gitanos [Οι τσιγγάνοι]. Το 1961 θριάμβευε με κραυγούλες έναντι ενός ''φλαμένκο ροκ'' ιταλικής προέλευσης. Μακριά από τέτοια σκηνικά, εκείνη τη χρονιά οι Chiquitos de Algeciras, οι Paco και  Pepe de Lucía, κάνουν την εμφάνισή τους που στέφεται με αποτυχία. Αρχίζει να γίνεται ξεκάθαρο ότι με τον Chacón και τον Niño Ricardo, όσο κι αν το λέει η καρδιά των νεαρών που καταπιάνονται με το θέμα, δεν καταφέρνουν να κάνουν επιτυχία. Και λέμε ότι αρχίζει γιατί αρκετοί από τους αναμφισβήτητους θριάμβους του πρώτου δίσκου μεγάλης διάρκειας, εγχώριους και διεθνείς, έφτασαν από το χώρο του φλαμένκο: κάποια άλμπουμ του κιθαρίστα Luis Maravilla, η ανθολογία της Hispavox ή η Carmen και ο Sabicas. Αλλά οι καιροί άλλαζαν, yeh-yeh-yeh.

Το 1962, επιτέλους, η La Paquera de Jerez, αποκτά μια θέση στις υψηλές πωλήσεις με το Maldigo tus ojos verdes [Καταριέμαι τα πράσινα μάτια σου]. Κατέγραψε τα tientos[8] των Gallardo και Sánchez το 1958, αλλά ούτε η τρεμουλιαστή φωνή της κατάφερε να την ακούσει ο κόσμος μαζικά εκείνη τη στιγμή. Αλλά ήταν σίγουρο στοίχημα. Εσύ και εγώ το γνωρίζαμε. Η ελπίδα είναι το τελευταίο που μπορούν να σου πάρουν. Και το Maldigo tus ojos verdes μετατράπηκε σε αληθινό σουξέ που εγκαινίαζε την ιστορία του φλαμένκο σε δίσκους 45 στροφών το λεπτό: «Αυτό όντως προκάλεσε τρομερή αίσθηση! Μου άνοιξε πολλούς δρόμους», αποκάλυπτε η τραγουδίστρια.

Το φλαμένκο μπήκε στις πρώτες λίστες επιτυχιών σιγά σιγά, χωρίς βιασύνη: με πολλή σύνεση και tientos, που είναι αργά tangos[9]. Μάθαμε για την La Paquera. Η συνάδελφος της, Niña de Antequera, επίσης χρειάστηκε να περιμένει τέσσερις σεζόν μέχρι που με το σκυλίσιο θέμα με tientos ¡Ay mi perro! [Αχ o σκύλος μου!] σάρωσε το 1962. Επιπλέον, αφού είχαν λυσσάξει οι καλλιτέχνες του φλαμένκο με υγιή φώνηση να κερδίσουν ακροατές, έφτασε στις μεγάλες αίθουσες συναυλιών ο Rafael Farina με το Mi perro amigo [Ο φίλος μου ο σκύλος], άλλο ένα τραγούδι με tientos... Έτσι λοιπόν αρχίσαμε με πολλή σύνεση και σκυλίσια τέχνη.

Από παλιά φανερώνεται η προτίμηση στους διμερείς ρυθμούς, που πηγάζουν από το τανγκό φλαμένκο, στην προσπάθεια να καθηλωθεί το κοινό και να γεμίσουν οι τσέπες. Ο παραγωγός Mario Pacheco θα το διαπιστώσει με το Jóvenes flamencos [Νεαροί καλλιτέχνες του φλαμένκο]. Αυτό σημαίνει ότι η υποψιασμένη μουσική βιομηχανία ρίχνει το βάρος στο tango, και στη rumba, την μπριόζα φλαμένκα κόρη του.

Με τη rumba[10] σαρώνει ο Peret στο El Duende, τη φλαμένκο σκηνή της Pastora Imperio και του Gitanillo de Triana στη Μαδρίτη. Είχε προηγηθεί στην σκηνή ο Chano Lobato, που θα γίνει η απόλυτη αυθεντία του φλαμένκο τραγουδιού του Κάντιθ, ο οποίος έκανε το ντεμπούτο του στο βινύλιο ως ένας rumbero ''υψηλού βολτάζ''. Έτσι μας το διηγήθηκε: «Το Cacharrito ήταν το σουξέ που έκανε θραύση. Έκανε μεγάλη θραύση, παρόλο που θα πράγματα θα μπορούσαν να είχαν πάρει άλλη τροπή. Έκανε τρομακτική επιτυχία. Ο Cacharrito ήταν μια φυσιογνωμία που γνώρισα όταν έφτασα στο El Duende: ένας μαυρούλης ο οποίος τραγουδούσε αυτό: «A dónde quieren llevar al negro.. / Cacharrito p´ aquí / Cacharrito p´ allá» [Όπου θέλουν να πάνε τον μαύρο.. / ο Cacharrito πάει από δω / ο Cacharrito πάει από κει]. Ύστερα βγήκε ο Peret και ήταν αυτός που… Αλλά αυτή ήταν η πρώτη επιτυχία. Ο Manuel Portela θέλησε να βάλει ένα χεράκι για να στήσουμε κάτι και να συστηθώ ως καλλιτέχνης. Όπως αυτές οι ''φούσκες'' που βλέπουμε σήμερα, σωστά;».

Η λαϊκή αποδοχή του Cacharrito (1960) είχε τις επιπτώσεις της. Έτσι δεν είναι, Chano;: «Η rumba είχε τέτοια επιτυχία που ένα αγόρι από την Σεβίλλη, o El Quini, ο οποίος προχωρούσε έφιππος σε μία λιτανεία της Μεγάλης Εβδομάδας παίζοντας τρομπέτα, όταν κλείδωσαν τις εικόνες έπαιξε το Cacharrito και δεν φαντάζεσαι το πανδαιμόνιο που επικράτησε! Εκείνη την εποχή υπήρχε μεγάλη αυστηρότητα. Το ίδιο ίσχυε για τη Μ. Εβδομάδα. Και αυτός σαν να μην έτρεχε τίποτα έπαιξε το Cacharrito στην τρομπέτα… Βρήκε τον μπελά του, αλλά ήταν κορυφαίο. Έπειτα άκουσα κι εγώ στις σχολές χορού να χρησιμοποιούν το Cacharrito, να το χορεύουν στην τηλεόραση...».     

Στην Ισπανία του 1964, όταν αρχίζουν σόλο καριέρα στη δισκογραφία ο Paco de Lucía και ο Manolo Sanlúcar, και οι Los Sonors κάνουν την δική τους βερσιόν στο Los campanilleros, ακούγεται παντού το μουσικό θέμα América, του Leornand Bernstein, με κάθε είδους ενορχήστρωση σε διμερή ρυθμό για να του δώσει ποπ χαρακτήρα. Γιατί το αυθεντικό θέλησε να το διαμορφώσει ο συνθέτης του σε τριμερή ρυθμό bulería. Είπε: «Το μόνο που με ενδιαφέρει μουσικά στην Ισπανία είναι το φλαμένκο». Στο μεταξύ, την Ισπανία το μόνο που την ενδιαφέρει είναι να το εξαμερικανίσει: «Αυτή είναι η ιστορία, η τρελή ιστορία, του ανάποδου κόσμου» (τραγουδούν οι Amaral). Μόλις είχε ξεκινήσει η ασυνάρτητη περιπέτεια για την κατάκτηση του χρυσού δίσκου.

Μια δεκαετία μετά τις πρώτες εκφράσεις της rumba, ετοιμάζεται η επανάσταση nonaino[11]. Θα έρθει το λεγόμενο Gipsy Rock, με τις παραγωγές του José Luis de Carlos όπου οι ήχοι της ηλεκτρικής κιθάρας τολμούσαν να αναμετρηθούν με αυτούς του ίδιου του Jimi Hendrix. Είναι η εποχή των Los Chorbos –με τον Manzanita–, του El Luis και των Las Grecas... Το Te estoy amando locamente [Σ’ αγαπώ τρελά] (1973) θα ακουστεί σε τονικότητα μινόρε από τον Paco de Lucía, σε μια ημιαυτοσχέδια rumba ονομαζόμενη Entre dos aguas [Ανάμεσα σε δυο ύδατα] η οποία αφού περνάει σχεδόν απαρατήρητη, με τον Jesús Quintero στο business process management, αναβιώνει στα τέλη του 1974 και προκαλεί παγκόσμια αίσθηση! Ο Manolo Sanlúcar καβάλα στο Caballo negro [Μαύρο άλογο] (1975) του επίσης ανεβαίνει στο νούμερο 1. Θα τον ακολουθήσουν το 1976 ο Victor Monge, ''Seranito'', με το Luz de luna [Φεγγαρόφως], και ο Paco Cepero, με το Azabache [Γαγάτης]. Στο soundtrack της Ισπανίας που μετέχει στον πόνο του ετοιμοθάνατου δικτάτορα και αρχίζει να διακρίνει τη μεταπολίτευση, αφθονούν οι γιορτινές κιθάρες του φλαμένκο που ρίχνουν φως στο καινούριο ξημέρωμα.

Με μια bulería, Tápame [Σκέπασέ με] (1974), είχε μπει στις μουσικές λίστες ο Pansequito συνοδευόμενος από τους Juan και Pepe Habichuela, και με κάποιες bulerías που ανήγγειλαν μια Nuevo día [Καινούρια μέρα] (1975) εντάχθηκαν στη στιγμή οι νεαροί Lole και ο Manuel. Ταυτόχρονα, το Sordera [Κώφωση], του Tío Manuel Soto, επίσης μπαίνει στο Τοp 40 τραγουδιών χωρίς καλά καλά να το πάρει είδηση ο καλλιτέχνης. Τραγουδούσε κάποιες coplas του José Manuel Caballero Bonald που αποδείχτηκε ότι περιείχαν μηνύματα ανοιχτής κοινωνικής δέσμευσης, και σε κάποια δέσμευση βρέθηκε μπλεγμένος. Τον Εnrique Morente περιέβαλαν τότε οι χιλιάδες αναπτήρες που στις συναυλίες μακράς διαρκείας άναβαν για να μεταδώσουν ζέστη στο Estrella [Αστέρι] (1977) των tangos του, που οδηγούσε προς έναν «κόσμο με περισσότερες αλήθειες, με λιγότερα μίση», «έναν καινούριο κόσμο, χωρίς τουφέκια και δηλητήρια». Το υγραέριο του αναπτήρα δε διαρκεί πολύ: θα συνεχίζαμε να σκοτωνόμαστε. Αλλά θα γεννηθεί άλλο αστέρι: η Estrella Morente.

Ο Camarón de la Isla κέρδιζε οπαδούς και οι παραγωγές του αναζητούν τώρα τη μίξη των μουσικών στιλ. Έρχεται το La leyenda del tiempo [Ο θρύλος του χρόνου] (1979), που επαινέθηκε μόνο από τον ροκ Τύπο. Αλλά αυτό από μόνο του ήταν ένα μεγάλο βήμα. Αφού περάσει μια δεκαετία κατακτά τον χρυσό δίσκο μόλις αρχίσει να ακούγεται το Soy gitano [Είμαι τσιγγάνος]. Το ένδοξο πλήρες έργο του Camarón σε επανέκδοση αποφέρει μεγάλα χρηματικά οφέλη, και οι φλαμένκο συνάδελφοί του επίσης βλέπουν τα κέρδη τους να αυξάνονται. Οι Raimundo και Rafael Amador, ''Pata Negra'', έψαξαν κάποιους μάνατζερ-μαϊμού για να θριαμβεύσουν το 1981 με το διασκεδαστικό ρυθμό pasodoble[12] του Kiko Veneno. Μαζί με τον παραγωγό τους Ricardo Pachón θα γευτούν την απόλαυση της μαζικής αναγνώρισης του δικού τους rock-flamenco-gitano.

Μαζί με τον Ketama έκανε την εμφάνισή του ο Ray Herendia ο οποίος το 1991 μας αφήνει δυο ύμνους της γενιάς εκείνης: το Alegría de vivir [Χαρά της ζωής] και το Lo bueno y lo malo [Το καλό και το κακό]. Και στο τέλος θα αποδειχτεί ότι οι συνάδελφοί του δεν ήταν τρελοί. Άργησαν να θριαμβεύσουν αλλά το έκαναν με αναμφισβήτητο τρόπο το 1995, πρωταγωνιστώντας στον κόσμο του εγχώριου θεάματος. Τρία χρόνια αργότερα ο José Mercé με τον Vicente Amigo θα κάνει το αποφασιστικό βήμα και θα ανοίξει δρόμο για το γενικό χειροκρότημα ακολουθούμενος κατά πόδας από τις φανς: έχουμε λοιπόν το κοριτσάκι που στο τέλος της συναυλίας ξεγλιστρά απαρατήρητο για να αναζητήσει το είδωλο, τον σεκιουριτά που το κυνηγά με το γκλομπ στο χέρι, το άλλο κορίτσι που φτάνει στο καμαρίνι και βλέπει τον Mercé με το σώβρακο… και τον σεκιουριτά που πρέπει να ρίξει το γκλομπ για να εξασφαλίσει ότι η νεαρά δε θα χτυπήσει κατά τη λιποθυμία της. Ο José αποκτά τον Πλατινένιο Δίσκο παίρνοντας Aire [Αέρα] με τον Isidro Muñoz, αφού πουλάει μέσα σε ένα μήνα 100.000 αντίγραφα. Περισσότερο χρόνο χρειάστηκε η Carmen Linares για να αγγίξει αυτά τα νούμερα με τη διπλή ανθολογία-δίσκο της La Mujer en el cante [Η γυναίκα στο φλαμένκο τραγούδι] ή ο κουμπάρος της Enrique Morente με το Omega [Ωμέγα]. Πρόκειται για δυο κορυφαίους δίσκους του είδους που κυκλοφόρησαν το 1996. Ήταν όταν ο Paco Ortega, βοηθούμενος από τον Alejandro Sanz κάνει γνωστή τη Niña Pastori. Tú me camelas [Εσύ με κολακεύεις], θα πει αμέσως στο κοινό. Ο Pitingo με τις pitinguerías[13] και τις soulerías[14] του, είναι μέχρι στιγμής ο τελευταίος που έγινε διάσημος στο χώρο του φλαμένκο.

Στο διάστημα που έχουμε διανύσει από τον 21^ο αιώνα υπάρχει ένας αδιαμφισβήτητος πρωταγωνιστής. Ονομάζεται Ramón, Dieguito τον ονόμασε ο Camarón, και είναι σήμερα γνωστός ως El Cigala. Μαζί με τους Bebo Valdés, Javier Limón και Fernando Trueba, ο ανιψιός του Farina δημιουργεί μουσική τάση με το άλμπουμ Lágrimas negras [Mαύρα δάκρυα] (2003) και αφού αποσπά σωρεία βραβείων κάνει μια βόλτα στη Λατινική Αμερική όπου τον περιμένει πλήθος κόσμου. Τώρα μόλις επέστρεψε με το Dos Lágrimas [Δύο δάκρυα]. Ελπίζουμε ότι αν κλάψει με μαύρο δάκρυ, δε θα είναι λόγω της πειρατείας.

Και αφήσαμε για το τέλος την χαριστική βολή: αυτή που στηριζόμενοι στην πλάτη του καναπέ του στούντιο εκτέλεσαν με τέσσερα χέρια οι Manolito Soler και Dr. Keli ενισχύοντας το ''aaaahiiii'' των Los Del Río στην ηχογράφηση του Macarena [Μακαρένα]. Τι τρομερή τύχη! Αυτή κι είναι είναι η οριστική βολή για να μπορέσεις να αποσυρθείς!

---

Μετάφραση: Σίσσυ Τσατσαρώνη

Επιμέλεια: Βίκυ Ρούσκα

Πρωτότυπο κείμενο: www.elpais.com

¿Grandes éxitos jondos? Desde los años de la República con la Niña de la Puebla hasta Marchena y sus colombianas o La Paquera con Maldigo tus ojos verdes, el género no ha parado de producir hits

Sólo para sus oídos. Los pueblos la adoraban y la recibían con banda de música tañendo esos campanilleros que la joven cantaora ciega puso de moda. Estamos a comienzos de los años treinta, cuando la Niña de la Puebla hizo de aquella copla que le escribió su padre –En los pueblos de mi Andalucía– uno de los números flamencos más famosos de todos los tiempos.

Quienes creen que el flamenco es una música para elegidos, desconoce nuestra historia. Los que piensan que los Camarón-Tomatito abarrotando el Palacio de los Deportes de Madrid una vez al año marca un antes y un después, ignoran que Pepe Marchena, entonces Niño de Marchena, ponía el cartel de no hay billetes un día sí y otro también en cualquier plaza de toros de España. Eminente creador y fullero bautizador, se inventó e hizo furor en los tiempos de la República con un cante al que dio en llamar colombianas. La flamencología enajenada sigue insistiendo: colombianas, de Colombia. Pues no señor. Marchena tomó una pieza mexicana y le dio aire flamenco; una ranchera que en versión original oiríamos después en la película ¡Viva Zapata!, de Elia Kazan, y ocupaba un lugar destacado en el repertorio sentimental de Frida Kahlo, quien se dibujó como el Pobre venadito de la canción. Sólo que el literario motivo inicial, "Soy un pobre venadito / que habito en la serranía", Marchena lo transforma en "Soy un pobre benedicto...", y lo adoba en su parte final con melodías de zortziko vasco. ¡Viva la mezcla, porque da salud y libertad! Nació entonces la apócrifa colombiana -"Quisiera cariño mío / que tú nunca me olvidaras..."- que se mantiene viva y ultravendedora. Valderrama, otro superventas, en sus memorias recordaba: "Presentar la colombiana por España fue un acontecimiento, daban actuaciones en los teatros, que iban las autoridades a presidirlo y todo, Marchena era una figura principalísima, una personalidad". ¿No querías un éxito? Pues ahora te fastidias y lo cantas. Marchena se vio obligado a colombianear en todo lugar y momento..., salvo cuando no le apetecía: "Distinguido público. Yo les pido mil perdones, porque ha sucedido una cosa que no estaba prevista: yo quería dedicarles esta creación mía que se ha hecho tan popular, pero a mi guitarrista no le han traído a tiempo la guitarra de tocar las colombianas". Aplausos y ¡vámonos que nos vamos! Tanto arraigó la colombiana que desde el Bilbao de los cincuenta fue contestada: "Bilbao, Bilbao, Bilbao, / ¡Ay, cómo has cambiao! / Las colombianas y el flamenco / te han equivocao", grabaron Los Cinco Bilbaínos.

En los años cuarenta Manolo Caracol y Lola Flores, genios bravidos, partirán la pana con sus arrebatadas zambras y su zámbrico vivir: La salvaora, La niña de fuego. La ardiente niña mantendrá su temperamento hasta el final, cuando era abuela de fuego –Calvo/Aguilera dixit–. Lola, por otra parte, inventó el rap en remota época. Porque RAP, que traducido resulta ritmo y poesía, es lo que Lola venía haciendo desde sus tiempos con Caracol. En Zambra 1948 estrenó 'Mi abuelita tenía un pollito', unos tanguillos medio hablados que evolucionarán hasta el rap total en 'Mi abuelita'. Pero ya en 1946 grabó con pasmoso ritmo hablado a son de bulería aquello de "¡Ay!, por mire usted, Bernabé...". En 1958 dio el aldabonazo definitivo con el "monólogo sobre ritmo de tanguillos", según definieron sus autores León y Quiroga, la historia de Catalina Fernández, La Lotera: "¡Treinta mil setecientos cincuenta!, / lo han devuelto de Torrelodones...".

Hemos hablado de dos niñas-mujeres. Nos falta la suprema. Josefina Carabias, periodista adelantada, notificaba allá por el verano madrileño de 1935: "Hasta la calle de Alcalá llegan rumores de que en la plaza de García Hernández (antes plaza del Rey) se agolpa una muchedumbre imponente, que los guardias pueden a duras penas contener. La calle del Barquillo es un río humano, y por la plaza, los caballos de los guardias de Seguridad caracolean de un modo impresionante; los de Asalto, con los fusiles en la mano, parece que van a hacernos polvo de un momento a otro.

-Pero, ¿qué es lo que pasa? -pregunto.

-Casi nada... La Niña... Decir niña es lo mismo que decir don Niceto... No hace falta más para que todo el mundo sepa de quién se trata..., la Niña de los Peines, la Pastora, que está esta noche en el circo... ¿O es que no ha visto usted los carteles?...

Ahora me lo explico todo". (Crónica, 21 de julio de 1935).

La Niña de los Peines fue la máxima vendedora de discos duros, de pizarra. Llegado el microsurco un dúo incomparable arrasaba allí donde el elepé se inventó. En Nueva York, Carmen Amaya y Sabicas, la irrepetible bailaora-cantaora y el guitarrista fetén, se alzan con el disco de oro. ¡En Estados Unidos y en 1956!

¿Cómo entró el flamenco en nuestras listas? Lo más parecido al flamenco que encontramos en las primeras listas españolas, entre 1959 y 1960, es a la popera Gelu con una canción francesa en compás de bulería titulada Los gitanos. En 1961 triunfaba a grititos sobre un "flamenco rock" de italiana procedencia. Lejanos del todo a semejante tinglado, ese año Los Chiquitos de Algeciras, Paco y Pepe de Lucía, debutan: no se comen una rosca. Empieza a estar claro que con Chacón y Niño Ricardo, por mucha valerosa juventud que se le eche al asunto, no se alcanza el éxito. Y decimos empieza, porque varios de los incontestables triunfos del primer microsurco, nacional e internacional, llegaron de la mano del flamenco: álbumes del guitarrista Luis Maravilla, la antología de Hispavox o Carmen y Sabicas. Pero los tiempos estaban cambiando, yeh-yeh-yeh.

En 1962, por fin, La Paquera de Jerez se hace con una parcela entre los superventas con Maldigo tus ojos verdes. Registró esos tientos de Gallardo y Sánchez en 1958, pero ni su voz sísmica consiguió hacerse oír masivamente en el momento. Mas era caballo ganador. Tú y yo lo sabíamos. La esperanza es lo último que te pueden distraer. Y Maldigo tus ojos verdes se convirtió en un verdadero hit inaugural de la historia del cante impreso a 45 revoluciones por minuto: "¡Eso sí que fue una bomba! Me abrió muchos caminos", revelaba la cantaora.

El flamenco entró en los primeros hits parade despacito, sin correr: con mucho tiento y por tientos, que son tangos lentos. Ya sabemos de La Paquera. Su compañera Niña de Antequera también hubo de esperar las mismas cuatro temporadas para que con su cuestión canina por tientos, ¡Ay mi perro!, arrasara en ese 1962. Ítem más: ya emperrados los flamencos de sana fonación en captar oyentes, llegó a los amplios auditorios Rafael Farina con Mi perro amigo, otra canción por tientos... Así que empezamos con mucho tiento y haciendo perrerías de arte.

Desde antiguo se demuestra la preeminencia de los aires binarios, derivados del tango flamenco, en el ejercicio de enganchar al público y lucrar las arcas. El productor Mario Pacheco lo constatará con sus Jóvenes flamencos. Quiere decirse que la avisada industria musical carga las tintas en el tango, y en la rumba, su briosa hija flamenca.

Con la rumba arrasa Peret en El Duende, el tablao de Pastora Imperio y Gitanillo de Triana en Madrid. Le había precedido en el escenario Chano Lobato, patriarca que será del cante gaditano, quien se destapó en el vinilo como un rumbero de alto voltaje. Así nos lo contaba: "Cacharrito fue el éxito, que pegó fuerte. Pero fuerte, que podría haber trincao bien y haber tomao otra dirección. Tuvo un éxito horroroso. Cacharrito era un personaje que conocí cuando llegué a El Duende; un negrito que se cantaba una cosa: 'Adónde quieren llevar al negro... / Cacharrito p' aquí / Cacharrito p' allá'. Después ya salió Peret, y fue el que... Pero ése fue el primer éxito. Manuel Portela quiso echarme mano pa montar una cosa y presentarme como figura. ¡Como estos pelotazos que dan ahora! ¿No?".

El alcance popular de Cacharrito (1960) tuvo sus consecuencias. ¿Verdad, Chano?: "La rumba tuvo tal éxito que un muchacho de Sevilla, El Quini, que iba en una procesión de Semana Santa a caballo tocando la trompeta, cuando encerraron las imágenes, tocó Cacharrito y, ¡ojú, no veas la que se formó! En aquel tiempo había mucha rigurosidad. La Semana Santa estaba llevá así. Y el hombre largó fresco Cacharrito con la trompeta... Se la liaron, pero fue de arte. Después también yo escuché en las academias de baile montar el Cacharrito, en televisión bailarlo...".

En la España de 1964, cuando inician camino discográfico en solitario Paco de Lucía y Manolo Sanlúcar, y Los Sonors hacen su versión de Los campanilleros, resuena por doquier el tema América, de Leonard Bernstein, en toda clase de arreglos binarios para darle carácter popero; porque el original quiso su autor construirlo sobre el compás ternario de una bulería. Dijo: "Lo único que musicalmente me interesa de España es el flamenco". En tanto, a España lo único que le interesaba es americanizar aquello: "Ésta es la historia, la disparatada historia, del mundo al revés" (canta Amaral). Y no ha hecho más que comenzar la dislocante aventura en pos del disco dorado.

A una década de los primeros escarceos rumberos se prepara la revolución nonaino. Llegará el llamado Gipsy Rock, con las producciones de José Luis de Carlos donde los guitarreos enchufados se atrevían con el mismísimo Jimi Hendrix. Es el tiempo de Los Chorbos –con Manzanita–, El Luis y Las Grecas... Aquel Te estoy amando locamente (1973) será citado, en tonalidad menor, por Paco de Lucía, en una rumba semiimprovisada llamada Entre dos aguas que tras pasar casi inadvertida, con Jesús Quintero a los mandos del business process management, resucita a fines de 1974 en forma de boom mundial. Manolo Sanlúcar a lomos de su Caballo negro (1975) se encarama también al número 1. Le seguirán en 1976 Víctor Monge, Seranito, con Luz de luna, y Paco Cepero, con Azabache. En la banda sonora original de la España que asiste a la agonía del dictador y vislumbra la transición, las festivas guitarras flamencas abundan iluminando el nuevo amanecer.

Con una bulería, Tápame (1974), había entrado en listas Pansequito acompañado por Juan y Pepe Habichuela, y con unas bulerías que anunciaban un Nuevo día (1975) se incorporaron al momento joven Lole y Manuel. A la sazón Tío Manuel Soto, Sordera, también entra en Los 40 Principales sin darse cuenta. Cantaba unas coplas de José Manuel Caballero Bonald que resultaron ser de abierto compromiso social, y en algún compromiso se vio envuelto. A Enrique Morente le envolvían entonces los miles de mecheros que en los macroconciertos se encendían para dar calor a la Estrella (1977) de sus tangos, que guiaba hacia un "mundo con más verdades, con menos odios", "un mundo nuevo, sin fusiles ni venenos". El gas del mechero da para poco: nos seguiríamos matando. Pero nacerá otra Estrella: Estrella Morente.

Camarón de la Isla iba ganando adeptos y sus producciones buscan ahora el crossover. Llega La leyenda del tiempo (1979), que sólo alabó la prensa roquera; pero eso mismo fue un gran paso. Cumplida una década se hace con el disco de oro apenas pone en la calle Soy gitano. La gloriosa obra completa de Camarón reeditada da dividendos de muchos quilates, y sus hermanos flamencos ven crecer también sus caudales. Raimundo y Rafael Amador, Pata Negra, se buscaron unos mánager-garrafón para triunfar en 1981 con el cachondo pasodoble de Kiko Veneno. Junto a su productor Ricardo Pachón saborearán el placer del reconocimiento masivo a su rock-flamenco-gitano.

Con Ketama llegó Ray Heredia, que en 1991 nos deja un par de himnos generacionales: Alegría de vivir y Lo bueno y lo malo. Y resultará al final que sus kompañeros no estaban lokos. Tardaron en triunfar pero lo hicieron de forma inkontestable en 1995, protagonizando el mundo del espectákulo nacional. A los tres años José Mercé con Vicente Amigo se pondrá las pilas –alcalinas, por supuesto–, y emprenderá camino al aplauso general seguido de cerca por las fans: esa niña que al final del concierto se escabulle buscando al ídolo; el segurata que la persigue porra en mano; la muchacha que alcanza el camerino y ve a Mercé en calzoncillos..., y el segurata que ha de tirar la porra para procurar que la cría no se pegue un porrazo en su desmayo. José consigue el Disco de Platino al tomar Aire con Isidro Muñoz, vendiendo en un mes 100.000 copias. Más tardó Carmen Linares en obtener esa cifra con su antológico doble álbum La mujer en el cante o su compadre Enrique Morente con Omega, dos piezas cumbre del género nacidas en 1996. Fue cuando Paco Ortega, asistido por Alejandro Sanz, da a conocer a Niña Pastori. Tú me camelas, podrá decirle de inmediato al público. Pitingo, con sus pitinguerías por soulerías, es hasta el momento el último en apuntarse al carro de la fama.

En lo que llevamos de siglo XXI hay un protagonista arrasando en el quejío. Se llama Ramón, Dieguito le puso Camarón y hoy por El Cigala es conocido. Junto a Bebo Valdés, Javier Limón y Fernando Trueba, este sobrino de Farina marca tendencia desde que registra Lágrimas negras (2003) y multilaureado se da un garbeo por el orbe latino en olor de multitudes. Acaba de volver con Dos lágrimas. Esperemos que si llora en negro, no sea por el pirateo.

Y hemos dejado para el final el golpe de gracia: el que sobre el respaldo del sofá del estudio ejecutaron a cuatro manos Manolito Soler y Dr. Keli reforzando el "aaaaahi" de Los del Río en la grabación de Macarena. ¡Qué golpe de suerte! ¡Esto sí que es dar el golpe definitivo para poderse retirar!

Fuente: www.elpais.com