Ο Ισπανός συγγραφέας Χαβιέρ Θέρκας είναι ένα φαινόμενο. Με κάθε βιβλίο του καταφέρνει όχι απλά να ξυπνάει τις καλά κρυμμένες μνήμες των συμπατριωτών του, αλλά και να δημιουργεί αμφιβολίες για τις βάσεις πάνω στις οποίες είναι βασισμένα τα ιστορικά αφηγήματα.

Με τους Στρατιώτες της Σαλαμίνας (2001) ο Θέρκας έφερε μια μικρή επανάσταση στα ισπανικά πράγματα εισάγοντας θεματικά ταμπού σχετικά με τον ισπανικό εμφύλιο, το πιο τραυματικό γεγονός στη σύγχρονη ιστορία της χώρας. Με μια πλοκή βασισμένη στο δευτερεύον περιστατικό ενός ξεχασμένου φασίστα διανοούμενου τον οποίο σώζει ένας δημοκρατικός στρατιώτης, έθεσε κεντρικά ερωτήματα σχετικά με την ατομική ψυχολογία, τη συλλογική μνήμη και τον τρόπο με τον οποίο αναλύουμε το παρελθόν. Στο νέο του βιβλίο ο Θέρκας αναγκάζει για μια ακόμα φορά τους συμπατριώτες του να θυμηθούν οικεία κακά, ξεθάβοντας αυτό που πολλοί θεωρούν το τελευταίο κεφάλαιο της «μακράς» εμφύλιας διαμάχης: το αποτυχημένο πραξικόπημα του συνταγματάρχη Τεχέρο το 1981.

Όπως και στους Στρατιώτες της Σαλαμίνας έτσι και εδώ ο κεντρικός πρωταγωνιστής είναι ένα άτομο με το οποίο ο συγγραφέας έχει τεράστιες ιδεολογικές διαφορές. Ο πρωθυπουργός Αδόλφο Σουάρεθ, πρώην μέλος της φρανκικής φάλαγγας, είχε αναλάβει το δύσκολο έργο της διαχείρισης της μετάβασης στη δημοκρατία με τις ευλογίες του βασιλιά Χουάν Κάρλος, επίσημου διαδόχου του Φράνκο. Ο Σουάρεθ προσπάθησε να ισορροπήσει ανάμεσα στα άκρα, πείθοντας τους σκληροπυρηνικούς του προηγούμενου καθεστώτος και αλλεργικούς στις δημοκρατικές μεταρρυθμίσεις πως ο μόνος τρόπος να διατηρηθεί ο φρανκισμός ήταν να «εκσυγχρονιστεί», διαβεβαιώνοντας ταυτόχρονα τους κομμουνιστές και τους αυτονομιστές που απαιτούσαν ριζικές αλλαγές πως θα γινόντουσαν σημαντικές τομές. Η νομιμοποίηση του ισπανικού Κ.Κ., οι εκλογές του 1977- οι πρώτες μετά την κατάλυση του πολιτεύματος το 1936- και η χορήγηση αυτονομίας στις ισπανικές κοινότητες βάσει του Συντάγματος της επόμενης χρονιάς όπως και η παράλληλη δέσμευση των αριστερών κομμάτων πως θα σέβονταν τον θεσμό της μοναρχίας και την ενότητα της χώρας, ήταν καρπός αυτής της τακτικής.

Η εισβολή

Όμως η δημοκρατία που ήταν ακόμα στα σπάργανα, έπειτα από σαράντα χρόνια δικτατορικής διακυβέρνησης από τον στρατάρχη Φρανθίσκο Φράνκο, ήταν εξαιρετικά εύθραυστη. Τον Φεβρουάριο του 1981, στρατιωτικοί υπό τον συνταγματάρχη Τεχέρο εισέβαλαν μέσα στο περίφημο «ημικύκλιο», την ισπανική Βουλή, κατά τη διάρκεια μιας κρίσιμης ψηφοφορίας. Διέκοψαν τη διαδικασία διά της βίας, πυροβολώντας πολλές φορές στον αέρα και απειλώντας πως αν δεν συνεργάζονταν οι βουλευτές θα επακολουθούσε αιματοχυσία.

Η Βουλή έμεινε παγωμένη και η χώρα μετέωρη για δεκαεπτά ολόκληρες ώρες. Ο Χουάν Κάρλος, που είχε νωπή την εμπειρία της λανθασμένης κρίσης του κουνιάδου του Κωνσταντίνου το 1967, ήταν αυτός που έβαλε τέλος στην παρατεταμένη αγωνία με διάγγελμά του, όπου στήριζε το δημοκρατικό πολίτευμα και καταδίκαζε το πραξικόπημα σε αποτυχία.

Ο Θέρκας παίρνει ως αφετηρία του τη στιγμή της δραματικής εφόδου των πιστολέρο αξιωματικών, στις έξι και είκοσι το απόγευμα, και προσπαθεί να αναλύσει το πώς και το γιατί του αποτυχημένου πραξικοπήματος. Τι μεσολάβησε; Τι πήγε στραβά; Τι ρόλο έπαιξε το υπόλοιπο στράτευμα και οι μυστικές υπηρεσίες; Γιατί οι πάντες υπονόμευαν το δημοκρατικό πολίτευμα και τον ίδιο τον Σουάρεθ για μήνες πριν από το πραξικόπημα;

Αμέσως μετά ο Θέρκας καταπιάνεται με μια διόλου ευκαταφρόνητη λεπτομέρεια και τη σημειολογία της: οι κάμερες της Βουλής κατέγραψαν πως με τις πρώτες ριπές ολόκληρο το Κοινοβούλιο έπεσε φοβισμένο στα γόνατα κάτω από τα έδραναολόκληρο εκτός από τρεις φιγούρες που έμειναν όρθιες ενώ οι σφαίρες σφύριζαν γύρω τους: τον πρωθυπουργό Σουάρεθ, τον αντιπρόεδρο της κυβερνήσεως στρατηγό Γκουτιέρεθ Μεγιάδο και τον γ.γ. του Κομμουνιστικού Κόμματος Ισπανίας, Σαντιάγο Καρίγιο, ο οποίος μάλιστα συνέχισε να καπνίζει ατάραχος το τσιγάρο του. Γιατί μόνο αυτοί οι τρεις από τους 350 βουλευτές; Τι περνούσε εκείνη την ώρα από το μυαλό τους; Αυτό είναι ένα από τα βασικά ερωτήματα που απασχολούν τον Θέρκας, όπως παλιότερα τον βασάνιζε το τι σκεφτόταν ο στρατιώτης τη στιγμή που επέτρεπε στον φαλαγγίτη να διαφύγει.

Προσπαθεί να ψυχογραφήσει ολόκληρη την ισπανική κοινωνία

Ο Θέρκας απομονώνει αυτά τα τρία άτομα και μέσω αυτών προσπαθεί να ψυχογραφήσει ολόκληρη την ισπανική κοινωνία και τα συμπλέγματά της. Τι κοινό είχαν τρεις τόσο διαφορετικοί μεταξύ τους άνθρωποι - ένας πρώην φαλαγγίτης πρωθυπουργός, ο Σουάρεθ, ένας απόστρατος αξιωματικός εκ των στασιαστών του ΄36, ο Μεγιάδο, και ένας κομμουνιστής ηγέτης που έζησε σαράντα χρόνια στην παρανομία και την εξορία, ο Καρίγιο, πέρα από αυτή τους τη γενναία στάση; Μανιακός με τις αναλογίες και τις συμμετρίες ο Θέρκας αναδεικνύει τις καλά κρυμμένες ομοιότητές τους και εκπλήσσει τον αναγνώστη καταλήγοντας πως ακόμα και δύο τόσο διαφορετικοί μεταξύ τους πολιτικοί όπως ο Σουάρεθ και ο Καρίγιο είχαν εκλεκτικές συγγένει ες, συμπεριλαμβανομένου του γεγονότος πως αναδείχθηκαν σε πρωταθλητές της αποσυναρμολόγησης του φρανκισμού και του σοβιετογενούς κομμουνισμού, «προδίδοντας» τις παρατάξεις που τους ανέδειξαν.

Στη στάση τους ο Θέρκας αντιπαραθέτει τη συνωμοτική δραστηριότητα αλλά και την ατομική ψυχολογία αυτών που βρίσκονταν πίσω από το όλο εγχείρημα: των στρατηγών Αρμάδα και Μίλανς και φυσικά του ίδιου του Τεχέρο. Αναλύοντας τις σκέψεις και τις κινήσεις των ανώτερων στρατιωτικών κλιμακίων, ο Ισπανός συγγραφέας αποκαθηλώνει τον μύθο που παρουσιάζει την «23F», όπως έχει μείνει γνωστό το συγκεκριμένο κίνημα, ως ένα πραξικόπημα οπερέτα, εμπνευσμένο από έναν παρανοϊκό αξιωματικό σε ντελίριο- ένα μύθο που πιθανότατα οφείλεται στην απουσία αντίστασης και συνοδεύτηκε από την εκκωφαντική σιωπή δεκαετιών σχετικά με το εν λόγω περιστατικό. Και ενώ ισχύει το γεγονός πως το πραξικόπημα ήταν κακά οργανωμένο, θα μπορούσε κάλλιστα να είχε πετύχει αν κάποιες λεπτομέρειές του είχαν λειτουργήσει διαφορετικά, και εδώ υπογραμμίζεται η σημασία του τυχαίου και της παρέκκλισης στο ιστορικό γίγνεσθαι.

Η απόλυτη μεταμόρφωση

Ποιοι παράγοντες ευνοούν τα πραξικοπήματα; Άραγε τι έκβαση θα είχε μια ανάλογη κίνηση από τα περίφημα «σταγονίδια» στο ελληνικό στράτευμα του πριν από τη νίκη του ΠΑΣΟΚ το 1981; Εδώ ο Θέρκας, σε αντίθεση με το κλασικό κείμενο του Κούρτσιο Μαλαπάρτε «Η τεχνική του πραξικοπήματος», εστιάζει στην πολιτική συγκυρία αλλά και στο πολιτικό χάρισμα και όχι μόνο στις τακτικές εκείνες που ευνοούν την παρεκτροπή. Γιατί ολόκληρος ο ισπανικός Τύπος έπαιζε με τη φωτιά πριν από την 23η Φεβρουαρίου; Και πώς αντιδρά ένας πολιτικός ηγέτης σε στιγμές κρίσης και τι σηματοδοτεί αυτή του η στάση;

Απόλυτη μεταμόρφωση
Ο Θέρκας παρομοιάζει τον Σουάρεθ με τον στρατηγό Ντέλα Ρόβερε από την ομώνυμη ταινία του Ρομπέρτο Ροσελίνι, όπου ένας απολιτικός μικροαπατεώνας που δωροδοκείται από τους ναζί για να παίξει τον ρόλο ενός δολοφονηθέντος αρχηγού της αντίστασης ταυτίζεται με την περσόνα του και πεθαίνει ηρωικά στο εκτελεστικό απόσπασμα. Τέτοια ήταν, κατά τον Θέρκας, και η μεταμόρφωση του Σουάρεθ: απόλυτη. Από φέρελπις φαλαγγίτης, στυλοβάτης της δημοκρατίας- κάτι σαν τον «αναγεννημένο» Καραμανλή του ΄74 που νομιμοποίησε το ΚΚΕ και πήρε αποστάσεις από τον παλιό του αυταρχικό εαυτό. Όπως ο απατεώνας του Ροσελίνι, έτσι και ο Σουάρεθ έφτασε να πιστεύει πως ήταν ο μόνος που μπορούσε να σώσει τη δημοκρατία και κατά κάποιον τρόπο το έκανε με την άτεγκή στάση του, «ξεπλένοντας» την ντροπή ενός λαού που συνεργάστηκε μαζικά με τον φρανκισμό.

ΤΟ ΑΛΤΣΧΑΪΜΕΡ ΜΙΑΣ ΧΩΡΑΣ

Ο Χαβιέρ Θέρκας ανασυστήνει την ιστορία της «23F» με εκπληκτική μεθοδικότητα, κάνοντας για άλλη μια φορά τους ιστορικούς να ασχοληθούν σοβαρά μαζί του. Ακολουθεί μια μεθοδολογία πανομοιότυπη με τη δική τους, βασισμένη σε εξονυχιστική έρευνα, δουλειά αρχείου, αποδελτίωση του Τύπου και προφορικές συνεντεύξεις. Ο τρόπος με τον οποίο στήνει το κείμενό του, βέβαια, διαφέρει πολύ από τον παραδοσιακό τρόπο ιστορικής ανάλυσης, δεδομένου ότι χρησιμοποιεί αφηγηματικές τεχνικές που παραπέμπουν στο αστυνομικό μυθιστόρημα και στο πολιτικό θρίλερ, με διαρκή φλασμπάκ και επίμονες επαναλήψεις. Επίσης συγκροτεί ένα αφήγημα όπου καίρια ερωτήματα πηγάζουν μέσα από φαινομενικά περιφερειακές παρατηρήσεις αλλά και στοιχεία της προσωπικής του βιογραφίας, όπως η ταύτιση που νιώθει ανάμεσα στον Σουάρεθ και σε ό,τι πρέσβευε ο πάλαι ποτέ φαλαγγίτης πατέρας του, τον οποίο περιφρονούσε για τις πολιτικές του πεποιθήσεις. Τέλος, σε πείσμα μιας μερίδας αναλυτών που τονίζουν τα υπόγεια και αρνητικά στοιχεία της ισπανικής μετάβασης στη δημοκρατία, και τις λεγόμενες «Συμφωνίες της Σιωπής» που τη σφράγισαν, ο Θέρκας αναβιώνει την εποχή και τις αβεβαιότητές της, καταδεικνύοντας πως θα πρέπει να αναλύσουμε τα τεκταινόμενα πέρα από ιδεοληψίες και στενά σχήματα, τοποθετώντας τα μέσα στη συγκεκριμένη στιγμή της απόλυτης ρευστότητας που τα γέννησε.

Τι απέγινε όμως ο Σουάρεθ; Αυτή η κεντρική φιγούρα της δημοκρατικής μετάβασης και συμφιλίωσης έχει αποσυρθεί από τη δημόσια ζωή, πάσχοντας από προχωρημένη μορφή Αλτσχάιμερ. Δεν θυμάται τίποτα, ούτε καν ποιος είναι, δεν θυμάται φυσικά την 23F ή τον φρανκισμό, ούτε τον ρόλο που κλήθηκε να διαδραματίσει εκείνη την ταραχώδη εποχή. Αποτελεί κατά κάποιον τρόπο μια τραγική μεταφορά της ίδιας της ισπανικής κοινωνίας και της επιβεβλημένης «λήθης» πολλών χρόνων που ο Θέρκας και μερικοί ακόμα νεώτεροι από αυτόν λογοτέχνες και ιστορικοί βάλθηκαν να σπάσουν.

Ο Κωστής Κορνέτης διδάσκει σύγχρονη ελληνική και ευρωπαϊκή ιστορία στο Πανεπιστήμιο Βrown

Πηγή: tanea.gr