Συγκριτική Μυθολογία: [1] Ένα παραμύθι παγκόσμιο, αλλά όχι παγκοσμιοποιημένο
«Η αλήθεια που εμπεριέχεται σε οποιοδήποτε θρησκευτικό δόγμα είναι τόσο παραλλαγμένη και συγκαλυμμένη συστηματικά», λέει ο Ζίγκμουντ Φρόυντ[i], «έτσι ώστε το μεγαλύτερο μέρος της Ανθρωπότητας να μην μπορεί να την αναγνωρίσει.» Αυτό ακριβώς συμβαίνει όταν εξηγούμε σ’ ένα παιδί ότι ένας πελαργός φέρνει τα μωρά στον κόσμο. Μαθαίνοντας να αποκρυπτογραφούμε τα συμβολικά γλωσσικά ιδιώματα, θα είναι ευκολότερο να κατανοήσουμε και να διαδώσουμε την αρχαία σοφία. «Μία είναι η Αλήθεια, όμως οι σοφοί της δίνουν πολλά ονόματα», γράφουν οι Βέδδες[ii]. Η θρησκεία, η φιλοσοφία, οι τέχνες, η κοινωνική δομή του ανθρώπου όλων των εποχών, κάθε τεχνολογική κι επιστημονική εφεύρεση ή ανακάλυψη, αλλά και τα όνειρα, πηγάζουν από το μαγικό κύκλο των μύθων, και είναι οι ψυχολογικές βάσεις των γλωσσών. Οι σύγχρονοι ψυχίατροι είναι οι κυρίαρχοι του βασιλείου της μυθολογίας, του μυστικισμού και της δύναμης του λόγου, λέει ο Τζόζεφ Κάμπελ[iii],
ενώ ο Ιωάννης Κακριδής[iv] διδάσκει ότι ο μύθος είναι μία αξία που δε χρησιμεύει, βέβαια, ως αποδεικτικό στοιχείο, αλλά ως καθαυτό ουσία και βαθμίδα της ανθρώπινης συνείδησης, η οποία τον δημιουργεί για την ολοκλήρωση και την πληρότητά της.
[1]Σε αυτήν την προσέγγιση των συμβόλων του συλλογικού ασυνείδητου των προκολομβιανών πολιτισμών, δεν θα προσπαθήσουμε να εξομοιώσουμε απλοϊκά τις σκεπτομορφές της πανανθρώπινης διανόησης· δεν υποστηρίζουμε, άλλωστε, τις ψυχαναγκαστικές κραυγές ορισμένων υπερεθνικιστών που διατείνονται ότι… «Ἐν ἀρχῆ ἦν ἡ Ἑλλὰς». Οι πολιτισμοί ακολουθούν –κατά κάποιον τρόπο- παράλληλες πορείες. Αυτή η ανάλυση προτείνει την πιθανότητα μίας παρόμοιας σκέψης ανάμεσα στους λαούς, η οποία τους οδηγεί σε συγκεκριμένους κοινωνικοπολιτικούς σχηματισμούς, ακολουθώντας, όμως, διαφορετικούς δρόμους· δρόμους που ανοίγονται μέσα στη Φύση που τους τρέφει: ζούγλες και πάγους, ερήμους, βουνά και θάλασσες. Αυτή είναι η κύρια λειτουργία της μυθολογίας: να εκφράζει με γραφικό τρόπο τις κοινωνικές και πολιτικές δομές, συνήθως στα πλαίσια κάποιας θρησκείας. Στην αρχαιότητα, η φιλοσοφία συμπορεύτηκε με το μύθο. Η μέθοδος αυτής της σύγκρισης θα είναι «ολιστική»: αποφεύγοντας τις γλωσσολογικές παγίδες των συμπτώσεων –τα επονομαζόμενα “faux amis” ή “false cognates”, μία προσφιλή μέθοδο των ομόηχων λέξεων που χρησιμοποιούν ορισμένοι για να αποδείξουν ότι οι Αμερινδοί μιλούν… ελληνικά (!)- θα εστιάσουμε την προσοχή μας [κατά τον Ζορζ Ντιμεζίλ (Georges Dumézil, 1898-1986), τον Γάλλο πρωτοπόρο της συγκριτικής μυθολογίας] στην τυπολογία των λειτουργιών και στα πρότυπα συμπεριφοράς των μυθικών προσώπων. Συγχρόνως, όμως, θα συγκρίνουμε μεταξύ τους τους θεούς, τους δαίμονες και τους ήρωες, αλλά και ολόκληρο το πάνθεον του κάθε πολιτισμού ως ένα σύνολο, ένα δομημένο σύστημα, έτσι ώστε να εμφανιστεί ο οιοσδήποτε πιθανός ισομορφισμός. Βέβαια, ο περιορισμένος χώρος που διατίθεται για οποιοδήποτε εισαγωγικό σημείωμα, δεν επιτρέπει την εμβάθυνση, αλλά αυτό δεν εμποδίζει την προσεκτική αναφορά κάποιων στοιχείων.
Για οποιαδήποτε διόρθωση, προσθαφαίρεση, σχόλιο, κριτική –θετική ή αρνητική-, ακόμη και για μία απλή, ανθρώπινη επαφή με αντικείμενο ένα κοινό πολιτιστικό ενδιαφέρον, την αγάπη για μία γη τροπική και μία εποχή απόμακρη, μακριά, όμως, από κάθε εθνοκεντρικό και ξενοφοβικό ταμπού περί… «πολιτιστικής καθαρότητος», με χαρά θα επικοινωνήσω μαζί σας στην ηλεκτρονική διεύθυνση: Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε.
[i] Sigmund Slomo Freud (Τσεχία, 1856 – Αγγλία, 1939): Εβραϊκής καταγωγής Αυστριακός ψυχίατρος.
[ii] Βέδδες (Σανσκριτικά: वेद véda, "Γνώση"): Ιερά κείμενα του Ινδουισμού από το 1.500 π.Χ. Το ουσιαστικό προέρχεται από την ινδοευρωπαϊκή λέξη u̯eidos, που έχει κοινή ρίζα με την ελληνική: εἶδος. Ομώνυμο θεωρείται το 1ο και το 3ο πρόσωπο του ενικού του αορίστου οριστικής:: véda = (ϝ)οἶδα // ἰδέα, όπως και το λατινικό ρήμα video = βλέπω. (Pokorny's 1959 Indogermanisches etymologisches Wörterbuch.)
[iii] Joseph Campbell, (Η.Π.Α., 1904-1987): Μυθολόγος, δάσκαλος και μεγάλος οραματιστής. Δίδαξε συγκριτική μυθολογία στο Sarah Lorens College της Νέας Υόρκης. Σημαντικό έργο του: The Hero with a thousand faces [Ο Ήρωας με τα χίλια πρόσωπα], (μτφρ. Θεόδωρος Σιαφαρίκας, Εκδ. Ιάμβλιχος, Αθήνα, 2001.)
[iv] Ιωάννης Κακριδής (Αθήνα, 1901-1991): Διδάκτωρ Κλασικής Φιλολογίας του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, του Αριστοτελείου Θεσσαλονίκης, των Παν/μίων Στοκχόλμης, Ουψάλας και Λόυντ Σουηδίας, και Τυβίγγης (Tübingen) Γερμανίας. Σημαντικό έργο του: Ελληνική Μυθολογία, 5 τόμοι, Εκδ. Αθηνών, 1986.
Μύθοι της Λατινικής Αμερικής και της Ελλάδας: Παράλληλες θεωρήσεις
Για μεγάλο χρονικό διάστημα είχε διαδοθεί η ιδέα ότι οι Αμερινδοί λαοί ήταν «πρωτόγονοι ευγενείς» και αθώοι, που ζούσαν σε μία Εδέμ, και που μπορούσαν να εξαπατηθούν ανταλλάσσοντας τα χρυσοφόρα βουνά τους για μία χούφτα ψευδοκοσμημάτων με καθρεφτάκια. Εκείνοι οι αρχαίοι πολιτισμοί, όμως, που είχαν τους πυρήνες τους στις εκτενείς περιοχές που σήμερα ονομάζουμε «Μέση Αμερική»[i] και ειδικότερα Μεξικό[ii] και Γουατεμάλα[iii], ή στις περουβιανές και βολιβιανές εκτάσεις των Άνδεων, ήταν συγκρίσιμοι με τα Ευρωπαϊκά βασίλεια της εποχής τους: ήταν οργανωμένοι σε αντίστοιχες κοινωνικές τάξεις, είχαν στρατοκρατούμενη και επεκτατική πολιτική, και διέθεταν γνώσεις αρχιτεκτονικής, αστρονομίας, ναυσιπλοΐας, μαθηματικών και άλλων επιστημών και τεχνών. Κατά την πολιτισμική σύγκρουση που επιτελέστηκε το 15ο και 16ο αι. μ.Χ., το μοναδικό πλεονέκτημα των Ισπανών και Πορτογάλων κατακτητών ήταν η οπλική τους υπεροχή έναντι των ιθαγενών.
Για να προσεγγίσουμε καλύτερα τους εναπομείναντες Μάγια (mayas) στο νότιο Μεξικό και στη Γουατεμάλα, τους Αζτέκους (aztecas) στο Μεξικό, τους Αϋμάρα (aymaras) στη Βολιβία[iv], τους Ίνκα (incas) στο Περού[v] και σ’ άλλες χώρες των Άνδεων, τους Γουαρανί (mby’a tupí-guaraní) στην Παραγουάη[vi], τους Τσίμπτσα (chibchas) στην Κολομβία[vii] και τους άλλους προκολομβιανούς λαούς της Μέσης Αμερικής, της Ζώνης της Πανανδικής Παράδοσης και των περιοχών του Αμαζονίου και της Καραϊβικής, που βρίσκονται στο περιθώριο αυτών των πολιτισμών, πρέπει να διερευνήσουμε τη μυθολογία τους, στην οποία η μοναδική ουσιαστική διαφορά από τη «Δυτική» θεώρηση επικεντρώνεται στο γεγονός ότι ο Άνθρωπος δεν αποτελεί το μέτρο των πάντων, σε αντίθεση με τον Κλεόβουλο[viii], που δίδασκε το ρητό: «Μέτρον ἂριστον».
Η επιστήμη της Ανθρωπολογίας μιλάει για παράλληλη ανάπτυξη διαφορετικών πολιτισμών. Ο Κλωντ Λεβί Στρώς (Claude Lévi-Strauss, 1908-2009), ο γαλλόφωνος ανθρωπολόγος, στο έργο του Race et histoire (1952) -Φυλή και Ιστορία, προκειμένου να αποδείξει ότι η πολιτιστική και η βιολογική διαφορετικότητα είναι δύο διακριτά πράγματα, αναφέρει ότι δύο κουλτούρες που δημιουργούν άνθρωποι, οι οποίοι ανήκουν στην ίδια φυλή, μπορεί να διαφέρουν περισσότερο μεταξύ τους από ότι δύο κουλτούρες, οι οποίες αντιστοιχούν σε ομάδες που διαφέρουν φυλετικά.
[i] Η Κεντρική Αμερική περιλαμβάνει οκτώ χώρες: το Μεξικό –από την πρωτεύουσα, έως τα νότια σύνορά του, τη Βρετανική Ονδούρα (Belize), τη Γουατεμάλα –όπου δημιουργήθηκε το Πόπολ Βουχ-, το Σαλβαδόρ, την Ονδούρα, τη Νικαράγουα την Κόστα Ρίκα και τον Παναμά –από τα βόρεια σύνορά του, έως και την Πρωτεύουσα. Πρόκειται για μία εντυπωσιακής ομορφιάς περιοχή της Λατινικής Αμερικής, όπου βρίσκεται ο μεγαλύτερος κοραλλιογενής ύφαλος του δυτικού ημισφαιρίου (Μπελίζ) και οι περισσότεροι και πιο καλοδιατηρημένοι τροπικοί εθνικοί δρυμοί του κόσμου (Κόστα Ρίκα). Μέση Αμερική ονομάζεται σύμφωνα με την αρχαιολογική ορολογία.
[ii] Μεξικό (México, Méjico). Λατινοαμερικανική χώρα με εξαιρετική βιοποικιλότητα, πατρίδα πενήντα διαφορετικών ιθαγενών εθνοτήτων. Η περιοχή από την ομοσπονδιακή πρωτεύουσα έως και τα βόρεια σύνορα με τις ΗΠΑ θεωρείται ότι ανήκει γεωγραφικά στη βόρεια Αμερική, ενώ οι εκτάσεις από την Πόλη του Μεξικού (Ciudad de México) μέχρι τα νότια σύνορα με τη Γουατεμάλα, ανήκει στην Κεντρική Αμερική. Η ορεινή τοπογραφία του επέτρεψε στους ιθαγενείς ν’ ακολουθήσουν το εθνολογικό τους πεπρωμένο σε ένα περιβάλλον σχετικής απομόνωσης. «Μéxico σημαίνει κάκτος ixtle από την έρημο της Oaxaca, που λαμπυρίζει μέσ’ τον ζεστό αέρα και σοκολάτα αρωματισμένη με tlilxóchitl, το μαύρο, στιλπνό λουλούδι της βανίλιας και πιπεριές jalapeños, φλογερές, που ξυπνούν έρωτες. Σημαίνει μουσική της Paquita από τις λαϊκές γειτονιές και αφροδισιακό ποτό Damiana στην Πλατεία Garibaldi. Και είναι μπλε νερά που σκορπούν γαλανές πευκοβελόνες και φτερά χρυσοπράσινα από παραδείσια πτηνά quetzal και χρυσά κοσμήματα κάτω απ’ τ’ άστρα της piñata -του χάρτινου στολιδιού των γενεθλίων. Παιδιά σταυρωμένα από τους anti-zapatistas, σημαίνει Μεξικό. Και επίσης Quetzalcóatl, το θεϊκό φτερωτό φίδι. Κομμάτια το άγαλμά του από jade. Ινδιάνοι huichol και ηφαίστεια. Μαγεία: λευκή για τη θεραπεία και μαύρη για τον θάνατο, κόκκινη για τον έρωτα και κίτρινη για τη σπορά του καλαμποκιού. Όλ’ αυτά είναι το Μεξικό. Μεξικό σημαίνει πλωτοί κήποι και πυραμίδες στο δρόμο του Ήλιου και της Σελήνης που σταλάζει αραιή βροχή από αίμα. Αμερικάνοι με πόρνες στην Tijuana, δυστυχώς, είναι Μεξικό. Μεξικό σημαίνει έρωτας που θρυμματίζει το “Είναι” και που ως ένστικτο της ζωής, μάχεται με το ένστικτο του θανάτου και διεισδύει στα μύχιά του, ως τη μέθεξη. Και είναι το Μεξικό γιορτή. Μια γιορτή των αγαπημένων νεκρών. Βιολιά, ποτό, κεριά και πορτοκαλοκίτρινα λουλούδια cempasúchil πάνω στους τάφους: αλληλοφωτίζονται στην άγρυπνη νύχτα. Παναγιές με πρόσωπα ‘λιοκαμένα, χάρτινες γιρλάντες από κούκλες μαγικές, Friditas, πήλινα λουλούδια -σαν ζυμάρι- απ’ το Coyotepec και coates -φίλοι χωρικοί. “Μπαρόκ της ζάχαρης” στο βάθος του σκοτεινού Καθεδρικού. Ακρίδες στη σάλτσα, ινδιάνικα πανηγύρια, ο Rulfo, ο Siqueiros, ο Juárez. Χωριατοπούλες με κινέζικες καταβολές και γαλοπούλες με sauce chocolat χωριάτικη. Καλοκαίρια. Γωνιές με στοχαστικά sombreros κάνουν κατοικία τους τη δροσιά και τα καλαμποκοχώραφα στον ορίζοντα. Machetes και trapiches: μαχαίρια και πατητήρια του ζαχαροκάλαμου σκουριασμένα και κουνούπια που τριγυρνούν βουίζοντας στα πήλινα τηγάνια comal με τις καλαμποκόπιτες tortillas. Αυτά και άλλα πολλά σημαίνουν Μεξικό.» (Απόσπασμα από: Ημερολόγια Ταξιδιών σε φύλλα μπανανιάς, (μυθιστόρημα), Ηλίας Ταμπουράκης, Εκδ. Ροές, Αθήνα, 2007.)
[iii] Η Γουατεμάλα (Guatemala) συμπυκνώνει τα φυσικά και εθνολογικά στοιχεία της Κεντρικής Αμερικής. Τα ηφαίστειά της είναι τα ψηλότερα και πιο ενεργά της περιοχής (Άγουα, Φουέγο, Ακατενάνγκο - Agua, Fuego, Acatenango). Οι αρχαιολογικοί χώροι των Μάγια, οι πιο εντυπωσιακοί (Τικάλ, Tikal). Έχει τον μεγαλύτερο και πιο πολύχρωμο ιθαγενή πληθυσμό, παραδοσιακά ντυμένο, –ο οποίος παράγει ευρύτατης ποικιλίας λαϊκή τέχνη-, ενώ συγχρόνως υποφέρει από τους πιο συχνούς και καταστροφικούς σεισμούς. Από το 1523 έως το 1821, αποτελούσε κύριο τμήμα της ισπανικής αποικίας της Κεντρικής Αμερικής (Capitanía General de Guatemala). Ακολούθησε μία σύντομη περίοδος ηγεσίας στην Κεντροαμερικανική Δημοκρατία (República Centroamericana). Η παλιά πρωτεύουσα (Antigua Guatemala) αποτελεί ένα από τα πιο γοητευτικά δείγματα της μπαρόκ αρχιτεκτονικής στη Λατινική Αμερική. Τα υψίπεδα, στα δυτικά της χώρας, παρουσιάζουν θεαματικά τοπία με λίμνες στο μπλε του κοβαλτίου και ηφαίστεια μαύρα –σαν τον κοφτερό, γυαλιστερό οψιδιανό-, σκουροπράσινα δάση από πεύκα –που παράγουν το λιβάνι κοπάλ (copal) στο χρώμα του κεχριμπαριού- και ξανθά καλαμποκοχώραφα. Εκεί, οι μυστηριώδεις ιερείς των Κακτσικέλ (kaqchiquel) και των Κ’ι Τσε (k’í-tzè maya), τυλιγμένοι στα πόντσο τους με τα γεωμετρικά σχήματα, στον γαλάζιο αρωματικό καπνό του λιβανιού και στα βαριά σύννεφα της οροσειράς του Κάτω Κόσμου Κουτσουματάν (Cuchumatán), επικαλούνται ακόμη το πνεύμα του Μαξιμόν (Maximón) –που, στολισμένος με μαντήλια και φορώντας «καουμπόϊκο» καπέλο, καπνίζει ένα πούρο· είναι το υβριδικό πνεύμα με τα ινδιάνικα και ισπανικά στοιχεία του κατακτητή Αλβαράδο (Pedro de Alvarado y Contreras, Ισπανία, 1485 [95;] – Μεξικό, 1541). Πιο πέρα, στα υπαίθρια παζάρια, μπροστά στις λευκές εκκλησίες, οι σοκολατένιες γυναίκες των Μάγια πουλάνε τα τροπικά φρούτα και τα λουλούδια της χώρας τους. Αρώματα και ήχοι του ξυλόφωνου μαρίμπα (marimba) γεμίζουν την ατμόσφαιρα.
[iv] Η Βολιβία (Bolivia), απαράμιλλης ομορφιάς χώρα των Άνδεων, στη Νότια Αμερική, με απόκοσμα τοπία ορεινών λιμνών σ’ όλα τα χρώματα της ίριδας μέσα σ’ ερήμους από ώχρα κι αγκαθωτούς κάκτους, απόμακρες πολιτειούλες –χτισμένες από άργιλο ψημένο στον ήλιο-, σα νεκροταφεία στον ορίζοντα, που ζουν μυστικά στον παλμό της ινδιάνικης ζωής και πανάρχαιους χώρους λατρείας του Ηλίου (Τιγουανάκου, Tiwanaku), θεωρείται η υψηλότερη, η πιο απομονωμένη, η φτωχότερη, η πιο ινδιάνικη, η τραχύτερη γη του νότιου ημισφαιρίου. Και η Λα Παζ (La Paz) –η μία από τις δύο πρωτεύουσές της-, η ομορφότερη… «ασχημούπολη».
[v] Το Περού (Perú) είναι από τις εντυπωσιακότερες χώρες των Άνδεων, στη Νότια Αμερική και πατρίδα του πιο ολοκληρωμένου πολιτισμού αυτής της ηπείρου: των Ίνκας. Μουσική και ποίηση (Βλ. Ανθολογία ποίησης των Ίνκας, εισαγωγή, μετάφραση, σχόλια: Ηλίας Ταμπουράκης, Εκδ. Ροές, Αθήνα, 2007), χρυσά κοσμήματα (Μουσείο Larco Herrera, Λίμα) και κυκλώπεια τείχη (Μάτσου Πίκτσου, Machu Picchu), νησιά με εξωτική πανίδα (Μπαγιέστας, Ballestas) και ζούγκλες της Αμαζονίας (Ικίτος, Iquitos) συμπληρώνουν το παζλ αυτού του παραδείσου. Η λέξη Perú (biru), στη γλώσσα των ιθαγενών του Παναμά σημαίνει «Χώρα του Χρυσού»· οι ινδιάνοι, θέλοντας να αποπροσανατολίσουν και να διώξουν τους Ισπανούς κατακτητές από την περιοχή τους, τους έδειχναν τα πιο μακρινά βουνά στον ορίζοντα, λέγοντάς τους ότι πίσω από εκείνα βρισκόταν ένα βασίλειο, όπου τα πάντα ήταν φτιαγμένα από χρυσάφι. Έτσι δημιουργήθηκε ο θρύλος του El Dorado (Ελ Δοράδο).
[vi] Η Παραγουάη (Paraguay) έχει υπομείνει την πιο μακροχρόνια δικτατορία της Λατινικής Αμερικής κι έχει υποθάλψει ναζιστές που είχαν αποδράσει από τη μεταπολεμική Γερμανία, ενώ συνεχίζει να έχει τα πρωτεία στη διαφθορά και στο λαθρεμπόριο. Πίσω απ’ αυτήν την ειδεχθή βιτρίνα, όμως, φυλάει καλά κλεισμένο μέσα στο στέρνο της υποτροπικής ζούγκλας του Τσάκο (Chaco), έναν πολιτισμό με γλώσσα μελωδική και μουσική –συστατικά με τα οποία έχει συνθέσει την οικολογική μυθολογία του.
[vii] Κολομβία (Colombia)· η άγνωστη χώρα των βαρόνων της κοκαΐνης, των εμφυλίων πολέμων, των σμαραγδιών και του Ελ Δοράδο (El Dorado) –της μυθικής «χρυσής πόλης» που αναζητούσαν οι Ισπανοί τυχοδιώκτες-, η γη των εκατό χρόνων μοναξιάς του Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες (Gabriel García Márquez, έχει το όνομα του εξερευνητή της Αμερικής Χριστόφορου Κολόμβου (Cristóbal Colón) –ο οποίος, όμως, ποτέ δεν έφτασε ως εκεί. Οι ντόπιοι την ξέρουν και ως Locombia (=η χώρα των τρελών). Κάποιον λόγο θα χουν…
[viii] Κλεόβουλος. Ένας από τους επτά αρχαίους Έλληνες σοφούς. Έζησε στη Ρόδο, γύρω στο έτος 600 π.Χ.
Κείμενο του Ηλία Ταμπουράκη, καθηγητή Ισπανικής & Πορτογαλικής Γλώσσας & Πολιτισμού κιν. 6951614346, email: Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε., στο VI Πολυεθνικό Πολιτιστικό Φεστιβάλ που οργάνωσε ο Όμιλος UNESCO Νομού Πειραιώς και Νήσων στις 15 Ιουνίου 2004, στα πλαίσια των Ολυμπιακών Αγώνων της Αθήνας. www.iliastampourakis.weebly.com